HURRİ – URARTU – VAYNĂX DİLLERİ ARASINDAKİ ESKİ KELİMELERİN BENZERLİKLERİ
Çevirmenden açıklama: Yazar makalesini Kiril kökenli Rus alfabesinin Çeçenceye uyarlanmışıyla kaleme almıştır. Pek çok kelimenin karşılıkları Rusça olarak verilmiştir. Biz kelimelerin karşılıklarını Türkçeyle verdik. Türkçedeki 29 harf, Çeçen yazı dilini karşılamamaktadır. 17 Mart 1992 tarihinde Çeçen Cumhuriyet Parlâmentosunun kabul ettiği Lâtin kökenli Modern Çeçen Alfabesini esas aldık. İtalık köşeli parantez içinde ufak tefek eklemeler de yaptık. Çevirdiğimiz yazıdaki Bk.tan maksat, makalenin Çeçence ve Çeçenlere hitaben yazılmış olmasıdır ve bakılması gereken yer de zikredilen kelimeler olmaktadır. Biz de zaten bu kelimelerin karşılıklarını verdik. Metinde Kısaltmalarda gösterilen açıklamalar ise Türkiye insanına hitaben çevrildiği için tarafımızdan eklenmiştir.

KISALTMALAR
Akk. Akkadca
Äq. Äqqi (Aux = Auh) diyaleği
As. Asurca
Çeç. Çeçence
krş. Karşılaştırınız
mit. Mitoloji
olsz. e. Olumsuzluk edatı
Süm. Sümerce
şhs. a. Şahıs adı
Ur., Urartuca
Xur., Hurrice
yr. a. Yer adı (topomim)

KISALTMALAR
Akk. Akkadca
Äq. Äqqi (Aux = Auh) diyaleği
As. Asurca
Çeç. Çeçence
krş. Karşılaştırınız
mit. Mitoloji
olsz. e. Olumsuzluk edatı
Süm. Sümerce
şhs. a. Şahıs adı
Ur., Urartuca
Xur., Hurrice
yr. a. Yer adı (topomim)

Latin kökenli alfabeye göre Çeçence kelimelerin sesleri bu metinlerde şöyledir: 
ÇEÇENCE TÜRKÇE
‘ (I veya J) ع —
A, a — (Kapalı a (a+ı) arası)
Ā, ā Bir buçuk ses uzunluğunda
okunacaktır.
Ă, ă Açık a; Türkçedeki a gibi.
C, c (Tr.deki C, c) değildir). TS, ts okunacaktır
Ċ, ċ: ţ + s > ţs: ċ =
(ﺲ +ﻄ ) = (цІ < ц +
І ) Bir üst
satırdaki C, c’den daha sert, vurgulu
Ē, ē Bir buçuk ses uzunluğunda
okunacaktır.

ÇEÇENCE TÜRKÇE
‘ (I veya J) ع —
A, a — (Kapalı a (a+ı) arası)
Ā, ā Bir buçuk ses uzunluğunda
okunacaktır.
Ă, ă Açık a; Türkçedeki a gibi.
C, c (Tr.deki C, c) değildir). TS, ts okunacaktır
Ċ, ċ: ţ + s > ţs: ċ =
(ﺲ +ﻄ ) = (цІ < ц +
І ) Bir üst
satırdaki C, c’den daha sert, vurgulu
Ē, ē Bir buçuk ses uzunluğunda
okunacaktır.
K, k ﻙ K, k
Ќ, ќ — (K’nın ince ve serti)
Q, q; ķ ﻖ Ka, ka
Qh, qh — (Ka’nın kalın ve serti)
Ţ, ţ ﻁ tı —
Ū, ū Bir buçuk ses uzunluğunda
okunacaktır.
X, x ﺥ hı Hı (hırıltılı)
Xh, xh ﺡ ha Ha (gırtlak)
ZH, Ž ﺝ cim C, c — TCK.]

Xhala a, oxha a liyr du, (Yukarıda da, aşağıda da ölürüz,
Dollu huma hallàk die vay! Her şeyi yok edelim var olan!
Dāxa, mella a xan yu, Hayli zaman elbet yaşayacağız,
Dollu huma guldie vay! Toplayalım her şeyi var olan!)
Babil-Xurri Destanından.
M.Ö. III. Bin yıl

Noxčmaxkalıların geçmişini iyi bilen bilim adamlarımız eski bir kroniğe dayanarak, “ ‘Ēla Šami, ilk olarak Noxčivanera’dan ülkemize gelmiştir” diye söz başlar. Aynı kronik, “Noxčuo (Çeçen, -TCK) boylarının ‘Ēla Šami’den dallanıp genişlemiş olduğunu pekiştirir
Keza, çok eski bir Gürcü kroniği olan Kartlis Tsxovreba’da da şunlar kayıtlıdır: “Kavkas halkının Torgamas’ı vardır. O, Assur sınırından Tegeran adı verilen yerden Kavkasya’ya gelmiştir. Kavkas, Torgamas’ın oğluymuş (1). Kavkas’ın oğlundan da Dzurdzuk olmuştur. Dzurdzuklar da (Vaynăxlar) işte bu Dzurdzuk’un neslindendir.” Bunun böyle olduğu veya olmadığı bir tarafa, şu veya bu şekilde Vaynăxların güney çıkışlı ve Ön Asya tarihinin kendisine mahsus bir sonucu olduğu gerçeği ile karşılaşıyoruz. Başlangıcı ise Urartu- Xurrilere doğru uzanmaktadır. Saman ve toprak harcının bulunmadığı, fakat ustalarının çivi yazısı ile kazıdığı taş tabletlerle levhalardaki metinlerde ve şekillerde, Vaynăxlarla ve Vaynăxçayla örtüşen sayısız kelime, yasa, put-tanrı adı, yer adı ve etnonim mevcuttur. Bu durum bizim ilk atalarımızın, Ön Asya’daki Subnat (Tigran) ile Arca xi (= Artsa xi, Yevfrat) vadilerinde, karanlık dönemlerde kurulan uygarlıklarla, akrabalıklarla ilişki içinde bulunduğuna inandırmaktadır.

“M.Ö. 4000 yılında Ön Asya’ya önce Sümerlerin geldiğini belirtmeliyiz. Onların arkasından Akkadlar, Elamlar ve sonra da Xurriler gelmiştir. Sümer, Akkad, Elam, Xurri! Bunlar İlk Çağlarda kurulan ilk devletlerdir.

M.Ö. III., II., I. bin yıllarında bu devletlerin arasındaki münasebetlerin nasıl olduğunu bilemiyoruz. birbirleriyle ilişkide olan bu devletlerin her birinin ayrı bir dili mevcuttu. Hepsinin put-tanrıları olmuştur. Tanrıların hepsini tümü benimsemiştir. Önce Sümer krallığı Akkadları egemenliğine alıyor, ardından Akkadlar Elamlara karşı zafer kazanıyor, sonra Elamlar Sümer krallığını tutsak ediyor. Xurrilerin Akkad kalelerini ele geçirmesi izliyor. İç içe devam eden savaşlar Sümerleri tarihten sildi. Onların ardından Xurriler, sonra Elamlar ve Akkadlar (Assur-Babil) yok oldu.

XURRİLER
M.Ö. III. Bin yılında onlar ilkin kuzey Asya’ya Kuzey Kafkasya dağlarından gitmişlerdir. Xurrilerin atalarına Subari adı verilmektedir. Subarilerin yaşadıkları ülkeye Xurove denilmekteymiş. M.Ö. XXIX — XX — XVIII yüzyıllarda Ön Asya’nın her bir tarafına yayılmışlardır. Şimdiki Türkiye’ye, İran’a, Irak’a, Şam’a, Filistin’e, Livaneye... Bunların boyları Kipru’ya (Kıbrıs), İtalya’ya, Kafkas ötesine kadar ulaşmıştır. Muhtelif zamanlarda Aššur, Ninova, Yamxad, Xayas, Azzi (Ermenilerin çok eski atalarının ülkesi), Xetta, Babil, Mısır onların egemenliğinde kalmıştır. Subari, ‘Arapxa, Alape, Mumme, Babanixi, Kudmuxi, Šeraše, Nuxašši, Bušše, Madanie, Axše, Alze, Xaleb, Arbela, Diriznu, Karkemiš, Nuza, Alalax, Togarma, Terka Xurri prenslerinin egemenlikleri altında imiş. M.Ö. Xurriler iki devlet kurmuştur: Xurri ve Mitanni.

XURRİLER ve MİTANNİLER
Assurca xurra veya xara “Mağara” anlamına gelmektedir. Esasen İli, “Huara” — Xaraların tanrısı imiş. Buna göre Xurri (Xurruoy) –Xaračoy “Mağara insanları”, dağ insanları”, “dağlılar” ile anlam birliğine erişir.

Huri (Xuri), İli imiş, yani tan tanrısı imiş. Karşılaştırınız: Hurri ~ ‘Üyrie “Tan yerinin ağarması, güneş doğmadan önceki ve sonraki zaman”. Bu şekilde değerlendirildiğinde Xurri (Hurri) “Doğudaki insanlar” anlamına gelmektedir. 
Bakınız Hurlä‘a mexkariy . Hurraların başşehri Urpa imiş. Mitannilerinki ise Vaššugane. Urpa’nın yeri tam olarak belli değil. Vaşşugane ise şimdiki Resul‘ayn denilen yerdedir. Assurlular Mitannilere Xanigalbad, Mısırlılar Naxiria (İki mehir ülkesi veya năxların ülkesi) derlermiş.

M.Ö. XIII. Asırda Assurlular, Xattilerin ve Mısır’ın desteğiyle Xurri ve Mitanni ülkesini zapt etti. O zaman Xurriler Dayni, Tuali, Xabxi, Lulume, Lulube,

Ximme, Subre, Salua, Xaleb [Xhalpa, TCK.], Zamua, Nuxašši; bu topraklarda Xurrilerin şu taypları (taife, boy, klan) şu yerlerde ve şehirlerde yaşamışlardır: Arzaške, Enzite, Elu, Kizre, Terke, Elula, Tarxanabe, Elxişe, Ubera, Kubanaše, Šeše, Šilaya, Gilzane, Kuriri, Diauxi, Andiu, Kumaxi, Entuini, Eriaxi. Bu yerler kök olmak üzere M.Ö. IX. Asırda Urartu Devleti kurulmuştur. Bu ülkeye Uruatri-Nairi denmekteymiş. Uru, Xurrilerin İlisinin, yani put-tanrısının adı olmaktadır. Nairi veya Naxiria aynıdır.

URARTU
Urartular çeşitli isimlerle anılmaktadır. Uraštu (İli veya Ura tanrısının öküzü), Urartiynaš, Urartiyna, Nairi (Naxiria), Šüyra “geniş, engin, vâsi” gibi. Urartular kendilerine Biani demekteymiş. Ura tanrı adının aynı zamanda burada bir boya izafe edilmiş olması da mümkündür. Urartuların Alarodi adında bir boyunun bulunduğunu hatırlamak gerekir.

M.Ö. IX — VII asırlarda Urartular Ön Asya’nın en güçlü devletlerinden biri olmuştur. Topraklarında şu prenslikler, köyler, kaleler vardır: Šüyra, Xurra, Musasir, Nuxaši, Mitani, Kulxa, Ardina, Subari, Canara (Tsanara) , Xarberd, Diauxi, Kilxi, Babanixi, Mani, Arme (Naxiri şehri), Meište, Batu, Muršu, Xaleb. Sümer, Xurri ve Elamlara olanlar üzerinde yoğunlaşmış gibi burada tarih yenilenmektedir. M.Ö. 605 yılında Medler ve Babilliler, Assurya’yı pay ettiler. Medler Mana’yı (Matie) ele geçirdiler. Bu arada Assurlular,

Skytler ve Kimmerler Urartu’yu yıktılar. Axamenitlerden olan Persler, Media ile Mani’yi zapt etti. Bir kısım Xurri-Urartu boylarını İranlılaştırma işlemi başladı.

M.Ö. V.-IV., III. asırlarda şu prenslikler bir araya geldi: Xaldi, Sisikoy, Kaxeti, Nuxaši, Matiani, Sanara (şehir, Gardaba), Šešeti, Naxičevan (şehir ve ülke adı), Xabel, Ariš (şehir). Bunların boyları (Eroy, Gargaroy, Ganaxoy, Kolxaš, Tušinaš, Tualoy) yeni devletlerde ve topraklarda bir araya gelmiştir:

Armenia’da, Kolxidia’da, İberia’da, Albania’da, Skytia’da, Sovramatia’da, Alania’da, Atropatenia’da (Azerbaycan). Noxčmatyanaš (Noxčaš ve Mottiyanaš) kendi sınırlarını belirlemiştir. Bunların içinde Kistler, Sadolar, Äqqiler... bulunmaktadır. Arap kaynaklarının tespit ettiği üzere, M.S. VIII- XIII. asırlarda Noxčmatya topraklarında boylar ortaya çıkmaktadır: Adoy, Avxaš, Albazduqhoy, Anoy, Arvanoy, Artoy, Aršoy, Asoy, Asxoy, Axşoy, Baynax, Bartoy > < Bartloy, Vanoy, Vandloy, Vaxšoy, Gerdoy, Geloy, Ghotoy, Ghunduqhoy, D‘ayxoy, Keštoy, Qelad‘doy, Ќaynažoy (Tr. Harflere göre Ќaynacoy), Mazighutoy, Malxoy, Martnax, Martoy, Meda-Adoy, Nazroy, Nartnax, Našxoy, Naxašoy, Našoy, Nožišiy (Tr. Harflere göre Nocişiy), Sadoy, Saqqoy, Sartoy, Sibroy, Siyloy, Suberoy, Tašxoy, Txanax, Xoy, Šeynažoy (Tr. 
Harflere göre Şeynacoy), Širvanoy, Ċērasaqqoy, ‘Adoy, ‘Edoy.
Hurri – Urartu dillerine akraba olan dilin Vaynăxça olduğu bilim adamları tarafından belirlenmiş bulunmaktadır.

Sovyet rejimi şimdiye kadar bunun geniş biçimde açıklanmasını, ifade edilmesini, araştırılmasını gizli tutmuştur. “Çeçen ulusunun azıcık nüfusuyla dünya kültür tarihine kazandıracağı hiçbir şey olamaz. Bu sebepten onların, yani Vaynăxların tarihin derinliklerinde arayabilecekleri hiçbir şey yoktur,” Diye düşünmüşlerdir.

Bütün imkânsızlıklara rağmen, komünizmin bu tür tezlerine karşı, çalışmalarının içine serpiştirmek suretiyle ilk defa Vaynăx dillerinin geçmişine inen Profesör Yunus Dešeriyev’e ve onun çalışmalarına arka çıkan Profesör Kati Čokayev’e kucaklar dolusu saygılar olsun! Onların ardından bu konuya eğilen Sayt Xhamzat Nunuyev’e, bilim adamı Xhasan Bakayev’e ve Dalxan Xožayev’e de teşekkür borçluyuz.

Xurri – Urartular taş levhalara, “Bu çivi yazısı levhalarını bozacak olanlara, üstünde yazılmışları unutacaklara kargışlar ola!” diye kazımışlardır.

Vayn dic ca dina dayn antaš
Vay bic ca bina gēnara day

[Unutmadık geçmişteki noksanlıkllarımızı,
Unutmayız tarihteki atalarımızı elbette!